Nu de verkiezingsstrijd is losgebarsten, kranten en televisiejournaals ons met peilingen om de oren slaan en de Antwerpse strijd om de burgermeestersjerp ook een televisiefictieserie is geworden, heb ik gezorgd voor wat toepasselijke lectuur op mijn salontafel. “Het volk bestaat niet,” heet het boek waarin Dick Pels een analyse maakt van het hedendaagse populisme en op basis daarvan op zoek gaat naar een vernieuwde vorm van democratische politiek. Eén centrale gedachte uit zijn boek bleef in mijn hoofd hangen. Iets om over na te denken op het moment waarop u het bolletje kleurt waarmee u iemand het mandaat zal geven om de komende zes jaar in uw naam beslissingen te nemen in uw stad, provincie of, voor de Antwerpenaars, district.
Het is niet de taak van een politicus om het volk na te praten. Een democratie heeft geen baat bij politici die louter zeggen “wat het volk denkt” en enkel de meningen en voorkeuren van bepaalde burgers spiegelen. Paradoxaal genoeg stellen we politici net aan om met de burgers in debat te gaan. Een politicus heeft de taak beslissingen te nemen die hun kiezers waarschijnlijk niet zouden nemen en die kiezers vervolgens van het belang daarvan te overtuigen. Het is een idee dat redelijk elitair aandoet: de politicus wordt beschouwd als de voorhoede die vooruit loopt op de massa en die massa de weg dient te wijzen. Hoewel het vandaag de dag de tendens is om alles wat nog maar enigszins op een elite lijkt naar het verdomhoekje door te verwijzen, is er wel iets voor die visie te zeggen. De populistische politicus die beweert louter de stem van het volk te vertegenwoordigen zouden we in dat opzicht kunnen vergelijken met een hamburgerrestaurant dat enkel exact datgene serveert wat de klanten denken te willen. De elitaire politicus is in die vergelijking dan de chef-kok: hij volgt niet de vraag van de klant, maar geeft die vorm. De klanten vertrouwen op erop dat de chef beter weet wat een goede maaltijd is dan zijzelf en willen door hem of haar worden voorgelicht en verrast.
Is dit dan niet het gedroomde excuus van de politicus die eigengereid zijn gang wil gaan en vanuit zijn ivoren toren zijn plannen wil doordrukken zonder rekening te hoeven houden met de mening van de burgers? Volgens Pels hoeft een herwaardering van de elite niet in conflict te zijn met meer participatie van burgers aan de politieke besluitvorming. Willen we op zoek gaan naar een nieuwe vorm van democratie, moeten we op twee domeinen werken: enerzijds moet de taak van een politicus opnieuw elitairder worden, het moet opnieuw een taak zijn die eervol is om te dragen, die verantwoordelijkheid met zich meebrengt, het mag niet neerkomen op het heden te dage vaak gehoorde “ze zijn toch allemaal hetzelfde, allemaal profiteurs en zakkenvullers.” Die verantwoordelijkheid houdt in dat politiek meer is dan slogans, dat er geen beloftes worden gemaakt die niet kunnen worden nagekomen, dat politici de moed hebben beslissingen te nemen die noodzakelijk zijn, maar waarmee ze zichzelf niet populair maken. Denken we bij dat laatste bijvoorbeeld aan de politicus, een paar jaar geleden minister van Leefmilieu, die verklaarde perfect te weten wat hij moest doen om het milieu te redden, maar niet hoe hij daarna nog verkozen zou raken.
Anderzijds moet er binnen onze democratie veel meer ruimte komen voor participatie van de burgers aan de politieke besluitvorming. Burgers laten vandaag de dag op allerlei manieren hun stem horen: via sociale media, actiegroepen, blogs, commentaarstukken … Het volstaat vandaag de dag niet meer om mensen om de zoveel jaar een bolletje te laten inkleuren en hen daarna niet meer te betrekken bij het beleid. Dit wil niet zeggen dat er dan maar iedere week een referendum georganiseerd moet worden, maar dat inwoners of actiegroepen niet meteen de mond worden gesnoerd wanneer ze bedenkingen hebben bij bepaalde politieke beslissingen en dat er veel meer gebruik gemaakt wordt van de expertise die er binnen een bevolking aanwezig is. Vooral op lokaal vlak kan geëxperimenteerd worden met allerlei vormen van inspraak door buurtbewoners veel nauwer te betrekken bij de heraanleg van straten en pleinen of het herbestemmen van een gebouw of gebied. Daarbij is het aan de politici om een visie te ontwikkelen, om de bevolking opnieuw te laten dromen en vervolgens met die bevolking in dialoog te gaan omtrent hun plannen. Dat dit kan werken, leren we uit buitenlandse voorbeelden waarbij geëxperimenteerd werd met nieuwe vormen van samenleven. Zo werden in een aantal buitenlandse steden bijvoorbeeld cohousingprojecten opgestart door overheden, werden de toekomstige bewoners van bij het begin bij het gehele proces betrokken en werd op die manier een vorm van samenleven in de stad gevonden die veel duurzamer en socialer is dan wat wij gewoon zijn. Dit soort projecten zijn alleen mogelijk wanneer een stadsbestuur weet waar het met zijn stad naartoe wil en tegelijkertijd van bij het begin zijn burgers bij zijn plannen betrekt.
Dit is met andere woorden een oproep aan de politiek: ontwikkel een visie, ga niet aan de kant staan schreeuwen dat het fout loopt zonder alternatieven te formuleren, ga in dialoog met de bevolking zonder die naar de mond te willen praten, durf te discussiëren, durf tegen te spreken, durf beslissingen te nemen wanneer die noodzakelijk zijn, durf mensen uit te leggen waarom bepaalde beslissingen moeten worden genomen, durf te twijfelen. Maar tegelijkertijd is dit ook een oproep aan iedereen om niet aan de kant te blijven staan, om een stem te laten horen, maar niet enkel als misnoegde commentator op een krantensite, om betrokken te zijn bij wat er rondom ons gebeurt. Bij de oude Grieken, waar onze democratie zijn wortels heeft, was het de taak van elke burger om bij de politiek betrokken te zijn. En uiteraard was een Griekse polis veel kleiner dan onze huidige staatsstructuren en had het grootste gedeelte van de Griekse bevolking geen burgerrechten, maar toch schuilt in hun ideaal iets wat ook voor ons zeer waardevol kan zijn: namelijk het feit dat we pas echt mens worden wanneer we deel uitmaken van een samenleving. En ik weet dat dat wollig klinkt, maar liever dat dan mee verharden en verzuren, want wat men ook beweert, dat levert niemand wat op.
leenverheyen 