71 is hij inmiddels, maar nog steeds verontwaardigd. De Amerikaanse schrijver John Irving kan ontsteken in een driftige uiteenzetting als je hem vraagt naar zijn mening over de intolerantie in Amerika omtrent mensen met een seksuele voorkeur die niet aan de zogenaamde norm beantwoordt. Het is die verontwaardiging die Irving ertoe bracht zijn recentste roman ‘In One Person’ (in het Nederlands vertaald als ‘In een mens’) te schrijven.
Het is niet voor het eerst dat Irving in een roman afrekent met seksuele onverdraagzaamheid. Ook in ‘The World According To Garp’ (in het Nederlands ‘De wereld volgens Garp’), de roman die Irving in 1978 zijn grote doorbraak bezorgde, speelt deze thematiek een bijzondere rol. Toch voelde Irving zich, door het blijvende haatdragende discours van sociaal-conservatieve groeperingen in de Verenigde Staten, genoodzaakt het thema opnieuw een prominente plek te geven in een roman. Irving beschouwt ‘In One Person’ dan ook als zijn meest politieke roman sinds ‘The World According To Garp’. Wanneer Irving over zijn recentste roman praat, pleit hij vurig voor tolerantie. Al heeft die tolerantie duidelijke grenzen. Als we dan toch intolerant moeten zijn, stelt Irving, laten we het dan zijn tegenover intolerantie.
Tot zover het promopraatje. In interviews een betoog houden over seksuele (in)tolerantie is één zaak, het thema uitwerken in een roman een andere. De vraag is dus of Irving erin slaagt zijn kritiek te verwerken tot een interessante roman. Niet geheel, zo blijkt.
Literatuur, theater en identiteit
‘In One Person’ vertelt via het tragikomische levensverhaal van een biseksuele schrijver een recente geschiedenis van Amerika. Een groot deel van het verhaal wordt ingenomen door de schooltijd van het hoofdpersonage en de eerste seksuele verlangens die in die tijd voor het eerst de kop opsteken. Het is in die periode dat bij het hoofdpersonage, Billy, de liefde voor de literatuur en het theater ontstaan. Wat betreft de literatuur heeft Billy alvast twee uitstekende gidsen: zijn stiefvader met een voorliefde voor Shakespeare en Miss Frost, de mysterieuze bibliothecaresse die Billy meteen in vuur en vlam zet. De literatuur speelt in Billy’s ontwikkeling dan ook een belangrijke rol: doordat Miss Frost Billy steeds de juiste boeken in de handen weet te duwen, vindt Billy in de verhalen die hij leest vaak antwoorden op de problemen waar hij zelf mee worstelt. Doordat hij zijn eigen gevoelens en problemen ziet terugkeren in wat hij leest, krijgt ook zijn eigen identiteit vorm. Meer nog dan een roman over seksuele tolerantie is ‘In One Person’ misschien wel te lezen als een liefdesbrief aan de literatuur. De literatuur, zo lijkt Irving te zeggen, kan ons op het soms warrige en moeizame levenspad vergezellen en daarbij af en toe tot steun of hulpmiddel zijn door licht te werpen wanneer het pad door het donker gaat.
Eenzelfde rol lijkt Irving toe te bedelen aan het theater, wat al duidelijk wordt in de titel van de roman zelf. In één mens zitten vaak verschillende personen samen, iemands identiteit is nooit eenduidig. Niet alleen wanneer we Ibsen of Shakespeare op de planken brengen, spelen we theater, maar de hele wereld blijkt een schouwtoneel. De rol die we spelen hangt steeds af van de context. Het theater blijkt ook de uitgelezen plek om te reflecteren over de samenhang tussen onze genderrol en identiteit. Irving grijpt hiervoor terug naar de traditie in het theater waarbij alle rollen door mannen werden vertolkt. In Shakespeares komedies levert dit vaak een interessant spel op, wanneer bijvoorbeeld in ‘As You Like It’ vrouwen zich als mannen verkleden. Wanneer die vrouwen in Shakespeares stukken vervolgens door mannelijke acteurs worden gespeeld, biedt dit meteen een leuke inkijk in het belang van gender voor onze identiteit. Irving speelt op deze mogelijkheid in via het personage van Billy’s grootvader, steracteur bij de lokale amateurtheatervereniging, al bestaat zijn repertoire louter uit vrouwenrollen. Vrouwenrollen spelen in het theater, wat Irving ook doortrekt naar het fenomeen van de drag queens, is de uitgelezen manier om, via het aannemen van een andere genderrol, een deel van de identiteit te ontwikkelen die anders onontgonnen terrein zou blijven. Dat geldt uiteraard niet enkel voor genderrollen. Op allerlei vlakken blijkt het theater een veilige plek waar je naar hartelust met identiteit kan experimenteren.
Een plotwendig te veel
De manier waarop Irving de betekenis van literatuur en theater voor de vorming van een identiteit aftast, bieden bijgevolg een interessante basis voor een reflectie over persoonlijkheid en de ontwikkeling daarvan. Het is echter bij het aanraken van het thema van de seksuele diversiteit dat Irving wat de mist ingaat. Bijna ieder personage dat een rol van betekenis speelt in de roman heeft homo- of transseksuele neigingen. Hierdoor verliest Irvings verhaal geloofwaardigheid. Ook de suggestie dat Billy zijn biseksualiteit geërfd heeft van zijn homoseksuele vader en graag in vrouwenkleren vertoevende grootvader, klinkt geforceerd. Irving lijkt zich met ‘In One Person’ dus bezondigd te hebben aan het principe dat overdaad soms schaadt. Bij de zoveelste plotwending waaruit blijkt dat een bepaald personage minder aan de seksuele norm beantwoordt dan eerst werd gesuggereerd, wordt het moeilijk om als lezer in het verhaal mee te blijven stappen.
Irving levert met ‘In One Person’ dus een roman af die de lezer uitnodigt tot reflectie over zowel identiteit als normaliteit. Verhaaltechnisch heeft de roman echter een aantal mankementen. Hoewel ‘In One Person’ vlot geschreven is en ondanks de overdreven veelheid aan plotwendingen aangenaam leesvoer blijft, vormt het boek niet meteen de beste kennismaking met het werk van John Irving. Wie toch graag eens een boek van hem ter hand zou nemen en geïnteresseerd is in de problematiek die in ‘In One Person’ wordt aangekaart, kan beter bij ‘The World According To Garp’ beginnen.
Dit artikel verscheen eerder in Peper
leenverheyen 